Тыва мөргүлдер
ТЫВА-ДЫЛ КЫРЫНГА НОМЧУУР МӨРГҮЛ-НОМНАЛДАРЫ:
- Бир дугаарында номчуур мөргүл ному: «Үш кезектиг чалбарыг», төвүт-дылда «ГЬҮН ЧАГ СУМ ПА».
- Ийи дугаарында номчуур мөргүл ному: «Өөрүшкү оранының чүс бурганы», төвүт-дылда «ГАДЕН ЛХАГЬЯМА».
МӨРГҮЛ-НОМНАЛДЫ НОМЧУУР БЕРТИНДЕ ЧҮДҮКЧҮНҮҢ МАГА-БОДУ, САГЫШ-СЕТКИЛ, АСКЫ-СӨЗҮ-БИЛЕ «БЕЛЕТКЕЛДИГ КЕЗЭЭ»:
Бир дугаарында мага-боттуң белеткели: «Тейлээшкин».
Тейлээшкинниң тайылбыры: Ыдыктыг мөргүл, номналдарны эгелээр бертинде, үш катап, чартык азы долу тейлээшкинни бурганнар баарынга тейлеп алыр. Кадык-байдал аайы-биле туруп шыдавас, хүндүткелдиг назы четкен чүдүкчүлер, олурган черинден ыдыктыг бурганнар уунче мөгейип каары өршээлдиг.
Ийи дугаарында сагыш-сеткилдиң белеткели: «Арыг, буянныг бодалдар».
Арыг, буянныг бодалдарның тайылбыры: Сагыш-сеткилди буянныг бодалдарже углавышаан, очалаңда азып-тенип чоруур амылыгларны, эрткен-барган үеде бүгү-ле амылыглар ада-иелерим чорааны кижилерни сактып-бодап, бо чаялгамда бүгү-ле амылыгларның аас-кежии дээштиң буянныг үүле херекти чогудуп кылгаш, шак бо кылган буянныг үүлениң ачызында, долу хосталгалыг, чырыткы деңнелди чедип алыйн-деп арыг бодалдарны сеткилге тудуп алыры.
Үш дугаарында аскы-сөзүнүң белеткели: «Ыдыктыг мөргүлдени номчуур».
Ыдыктыг мөргүлдени номчууурунуң тайылбыры: Эңмежок, ханы утка сиңген, ыдык-мөргүлдерлиг ном-судурларын номчуп чорууйн. Бо ном-судурда бижитинген ыдыктыг сөстери мээң мага-будумнуң аажы-чаңын шын бүдүжүнче углап бээр хайырлалдыг. Сагыш-сеткилдиң бүрүлбаазын бодалдарын арыглавышаан чырык-буянныг бодалдар сеткилге төрүттүнер айыстыг. Аскы-дылымга чугааланып чоруур утка-шынарлыг сөстери ыдыктыг мөргүлдерни номчаанындан көвүдээри.
МӨРГҮЛДЕРНИ НОМЧУП ЭГЕЛЭЭР БЕРТИНДЕ КИИРИЛДЕ СӨЗҮ:
Үш кезектиг, мага-бот, сагыш-сеткил, аскы-сөзү-деп уткалыг белеткелдиг кезээ соонда, мөргүл этирип турар арыг оранныг черге, бүгү-ле ыдыктыктыг бурган-сагыызыннарны, ачы-хаывялыг Будда башкының өөредиин долузу-биле арыг тудуп чоруур башкыларны долгандыр чаларап чедип келгеш, силерниң баарыңарда шынап-ла саадап орарын сагышка бодаары.
«Үш кезектиг чалбарыг мөргүлүнге» киирилде сөзү:
Дараазында номчуур мөргүл-номналындың кол утказы. Ыдыктыг Будда Шакьямуни башкының бүгү-ле чүүлдү доозызы-биле өттүр көрүп, билип чоруур мерген угаанының шынарларын, човулаңныг өртемчейде азып-тенип чоруур амылыгларга хосталгалыг оруктуң айтыкчы-өөредииниң хайырлалдыг айызы, мугулайның салдарындан эдиптер күчүлүг бойдузун илереткен, алгал-макталдың мөргүлү.
ҮШ КЕЗЕКТИГ ЧАЛБАРЫГ
Айтыкчы-Башкы, дөрт шулбусту узуткаан, алды онзагай шынарларлыг, нирвана хосталганы чедип алган Бхагаван, Боду чалараан Татхагата, дайзыннарны узуткаан Архат, алыс шынны төндүр чедип ап, Оттуп делгерээн Будда, мерген угаанныг Үш Өөредиг-биле бут кырынга туруп келген, аас-кежикче чалараан Сугата, Делегейниң Мергени, Амылыгларны Томаартыр Удуртукчу, бурганнар болгаш кижилерниң аразында Деңнежир аргажок Башкы, тергиин шылгараңгай Будда Бхагаван Шакьямуниге тейлеп, өргүл-сөңнү өргүвүшаан, авыралды диледим!
Кижилерниң Баштаңчызы бодараан үеңерде, шак бо черге чеди базым базыпкаштың, «Делегейде Дээди-дир мен!» — дээриңерге, шак ол өйден мерген-угаанныг Силерге тейледим!
Мага-боду тергиин чаагай хевир-сынныг, Мергени далай дег делгем, Сүмбер-Уула даг дег бедик, Алдар-ады үш оранда диңмиттелген өндүр камгалакчы Силерге тейледим!
Дээди демдектиг, арыг-кылаң ай шырайлыг, эриг алдын Силерге тейледим! Хир-чамдан арыг, үш оранда чайынналган, деңнежири чок мерген Силерге тейледим!
Камгалакчы, энерел-кээргээчел, Бүгүдени билир Айтыкчы-Башкы, Буян болгаш эртемниң далай-шөлү, Татхагатага, Силерге тейледим!
Арыы — күзел-хандыкшылдан адырыптар, Буянныы — кудуку ораннардан хостаптар, Чаңгыс дээди алыс шын болур Оожургадыкчы Дхармага тейледим!
Хосталгаштың, хосталганың оруун айтыр, Арыг сагыл Винаяда саадап орар, Дээди шөл, эртем-билиг эдилекчизи, Дээди Шуулган – Саңгхага тейледим!
Баштаңчы Буддага тейлеп тур мен! Камгалакчы Дхармага тейлеп тур мен! Өндүр улуг Саңгхага тейлеп тур мен! Үш Эртинеге кезээ шагда тейлеп тур мен!
Тейлээринге төлептиг бүгүдеге, Очалаңда доозуннуң саны-биле Мага-бодум сөгүргештиң, кезээ шагда Дээдилерге сүзүк-биле тейлеп тур мен!
Нүгүл-бачыт кылбайн чорааш, Буян-кежиин чыып чорааш, Угаанымны чаажыктырары — Будданың Өөредии-дир.
Сылдыстар-даа, чиргилчин-даа, чула оду , Илби-шиди, дамды-шалың, сугнуң көвүү, дүш-түл, кызаңнаашкын, булуттар-даа — Бүдүмелдиг бүгү чүүлдү шак-ла ынчаар көрүңерем.
Буянымның ачызында бүгүдени өттүр билир деңнел четкеш, Четпестерниң дайзыннарын чаажыктыргаш, кыраан назын, аарыг-аржык, өлүм үшке дүлнүп чоруур, Очалаңның далайында амылыглар, бүгүдени хостаар болуйн!
СӨЗҮГЛЕЛ УТКАЗЫ:
- Үш кезектиг чалбарыг — Үш агым-биле тургустунган арыглаашкынның кезээ: 1) Будда Шакьямуни башкыга тейлээриниң кезээ. 2) Судур номчуурунуң кезээ. 3) Буяннарын бурган деңнелинче өргүп, йөрээл салырының кезээ. Бо судур-биле мөзү бүдүш арыглаар.
- Будда Шакьямуни — Сарыг шажынның үндезилекчизи
- Дөрт шулбус — 1) Хирлиг угаан болгаш үүледен бүткен мага-бот шулбузу. 2) Кылык-килең, хандыкшыл, мугулай угааның шулбузу. 3) Өлүм ээзиниң шулбузу. 4) Амылыг-амыттан бүрүзүнүң үүлезинден тывылган шулбус.
- Алды онзагай — 1) Үш оранга эрге-шыдалдыг. 2) Мага-боду чараш-чаагай. 3) Тергиин шылгараңгай. 4) Ат-сураглыг. 5) Мерген угааныг. 6) Чүткүлдүг.
- Нирвана — Кажыыдал оранындан хосталга болгаш «сагыш сеткилдин долу аас-кежии».
- Бхагаван — Дөрт шулбусту базып тилээш ал-бодунда алды онзагай шыннарлыг ийи кызыгаардан үнген тиилекчи.
- Татхагата — Ортаакы орук-биле өндүр-бедик чырыткы деңнелинче чалараан.
- Дайзыннарны узуткаар — Сеткил иштинде үш дайызын: Кылык килең, хандыкшыл, мугулай угааны адырып арыглаары.
- Оттуушкун — Эгези чок төрүмелдер дургузунда кылын уйгудан отуп келири. Өндүр оттуушкун. Мугулай угааның дүжүнден оттуру.
- Үш өөредиг — 1) Мөзү-бүдүш өөредии. 2) Даян-бүдээл өөредии. 3) Мерген угаан өөредии.
- Сугата — Алыс-шынның күжү-биле аас-кежикти чедип алган Бууда.
- Томаартыр удуртукчу –– Амылыг амытанның сагыш-сеткилин томаарткаш, хосталганың оруунче удуртуп, баштаан.
- Сүмбер-Уула — Дагларның хааны.
- Хир-чамдан арыг — Угаан хиринден арыг. Кылык-килең, хандыкшыл, мугулай угаандан арыг болуру.
- Үш оран — 1) Күзелдер ораны. 2) Хевирлер ораны, 3) Хевир чок оран.
- Камгалакчы — Үш кудукку төрүмел болгаш очалаңдан камгалакчы.
- Энерел-кээргел — Бүгү-ле амылыгларны ылгал чокка көөр, хөөнге хамаарылгалыг сеткил.
- Кудукку ораннар — Тамы ораны, аш- мирит ораны, адыг-уузун амыттанар ораннары.
- Оожургадыкчы — Будда башкы, Дхарма өөредииниң күчүзү-биле амылыгларның иштики делегейи болур сагыш-сеткилин оожургадыры.
- Дхарма — Алыс-шынның өөредии. Чүвениң алыс-бойдузун туткан шынарны дхарма дээр.
- Будданың өөредии — Ыдыктыгларның «дөрт алыс-шынының» өөредии дээрге Будданың өөредии дыр.
- Хосталга — Очалаң-сансарадан хосталыры.
- Виная — Нүгүлдүг үүле кылбас даңгыраглар чыындылыг эртем.
- Дээди шуулган, Сангха — Утказы чаңгыс.
- Камгалакчы Дхарма — Будда башкының өөредииниң ачызында амылыглар, кудукку ораннардан камгалалдыг болур, утка.
- Үш эртине — Будда, Дхарма, Саңха.
- Четпестерниң дайызыннары — кылык килең, хандыкшыл, мугулай.
- Очалаңның далайы — Очалаңның кол алды ораны болгаштың адырланып чоруй барган муң-муң ораннары.
«Өөрүшкү оранының чүс бурганы-деп мөргүлүнге» киирилде сөзү:
Өөрүшкүнүң оранында чүс-чүс өртемчей бурганнарының камгалакчызы — Майдыр Будда. Майдыр Будданың чурээниниң дужунда, маңган ак булут кырында Богда Цоңкава башкы болгаш ийи өөреникчизи саадап олурар кылдыр бодап, бүдээлдээр. Цоңкава башкы өөреникчилери-биле булут кырынга оруп алгаш өөрүшкүнүң оранындан чаларап бадып келген, мурнуңарда өөрү, дээрде саадап орар кылдыр бодаар. Ыдыктыг башкыларның хаваандан ак, бооста дужундан кызыл, чурек дужундан көк херелдер чайыналып үнгеш силерниң хавак, бооста болгаш чурекче айыстыг, арыглаашкын өттүр киргеш, эгези чок үеден эгелээштиң, амгы үеге чедир мага-бот, аскы-сөзүм, сагыш-сеткил-биле кылган он кара үүле, беш аар үүле болгаш оон-даа өске нүгүл-парчыдым арыглап турар кылдыр бодавышаан сагыш-сеткилдиң оожургалын хайырлаар кылдыр дилээр.
ӨӨРҮШКҮ ОРАНЫНЫҢ ЧҮС БУРГАНЫ
НАМО ГУРУ-БЕ. Өөрүшкү оранының чүс-чүс бурганнарының камгалакчызының чүрээнден Хөөп келген чаа тарак ышкаш, маңган ак булуттуң кырында Өөредилгениң Хааны — бүгүдени билир Лопсаң Дагба, Өөреникчилериңер-биле шак бо черге чаларап келириңерни диледим!
Мурнувуста арзылаңныг дүжүлгеде, бадма болгаш айда саадаан, Хүндүткелдиг Лама-Башкым өөрүшкүлүг хүлүмзүрээн, сүзүк-бүзүрелимниң буян шөлүнүң дээдизи силер, Шажынны делгередип, чүс-чүс кальпа саадап көрүңер!
Эртемнерниң доозазын хандыр билген тергиин угаанныг, Буянныгларның кулаан амыраткан тааланчыг чугаа-сөстүг, Магадап ханмас, өндүр чараш чайынналган мага-боттуг Уткалыгны көргеш, дыңнааш, сактып-бодааш, тейлеп тур мен!
Сеткил өөртүр дагылдарны, боодал-боодал чечектерни, Чаагай чыттыг айдыс-күжү, чырык чула, аржаан сугну Баарыңарга салып делгээш, арбыдадыр угаан-биле хуулдургаш, Буяннарның Дээди Шөлү — Силерлерге өргүп тур мен!
Эгези чок үе-дүптен чыып алган Мага-бот, чугаа-домак, угаан-биле үүлгеткен нүгүлдерим, Ылаңгыя даңгыраглаан сагылдарым ышкыныы дээш, сеткилимниң ханызындан хараадалдыг буруузунуп, миннип тур мен!
Буураашкынның үезинде өөредигни чедип аар дээш, кызыл күжүн харамнанмайн бердинипкеш, боттандыргаш, сес сорулгадан ойталааш — кижи мага-бодун утка киирген Камгалакчы Силерлерниң буян бүргээн ижиңерни бистер шупту бодап келгеш, сеткиливистен өөрүп чор бис!
Ыдыктыг Дээди Лама-Башкыларым, силерлерден, Дхармакаяның дээринде Мерген угаан, Энерелдиң булудундан, өөреникчилериңерниң угаанының шөлдеринге ханы, делгем өөредигниң чайык-чаъзын чагдырарын дилеп тур мен!
Шак бо чыып алган буяннарым Дхармага, амылыглар шуптузунга ажык-дузалыг болзун, ылаңгыя хайыралыг Улуг Башкы Лобсаң-Дагбаның Өөредииниң сүүзүнү кезээ шагда чырып чорзун!
Бодап четпес энерелдиң улуг байлаа Арьябала, Арыг мерген угаанның эдилекчизи Чамыяң, Аза-шулбустуң аг-шериин доозазын узуткап каан Очурмани, Мең гилерлиг бедик черниң эртемденнериниң тейин каастаан Зоңхава, Лопсаң Дагба будунга чалбарып сөгүрдүм!
Тергиин үндезин Лама-Эртинемни Тейимде бадма кырынга саадаткаш, Улуг Ачы-Хавыяаңарны бодаанымдан мага-бот, чугаа-домак, угаанның шидизин хайырлаарын дилеп тур мен!
Келир шупту назыннарда Богда Зоңхаваның Махаяана Башкызы кылдыр ужурашкан күжү-биле Буддаларның алгап-мактаан буянныг оруун Хензиг өйде безин чандыр баспас болуйн!
Бо номну Түлнагпа Пелден Саңпо чогааткан.
СӨЗҮГЛЕЛ УТКАЗЫ:
- Майдыр будда — 1000 Буддаларның 5 дугаары. Бо буянныгларның кальпазында чаларап келген болгаш келир муң будданың иштинден дараазында беш дугаар будда кылдыр чаларап келир бодхисаттва болур. Амгы үеде, өөрүшкүнүң оранында саадап олурар, келир үеде кижилерниң назы-хары сезен муң турар аппарган үеде моорлап келир.
- Богда (З)Цоңкава — Сарыг-шажынны үндезилеп тургускан ыдыктыг башкызы.
- Чүзүн-баарлыг херелдер — Ыдыктыг башкылардан чайыналып үнген херелдер амылыг-амыттаннарның бүгү-ле хир-чамын арыглаар күчүлүг.
- Эгези чок үелер — Кандыг-даа амылыг-амытанның эрткен чурттап чораан чуртталгаларының эгези чок.
- Он кара үүле: ► Мага-боттуң үш нүгүлү: 1) Амы-тын узер. 2) Оор чорук. 3) Самыын садар чорук. ► Аас-дылдың дөрт нүгүлү: 1) Меге. 2) Хоп. 3) Каржы сөс. 4) Хоозун чугаа. ► Сагыш-сеткилдиң үш нүгүлү: 1) Хора-сеткил. 2) Алыскак-чискек сеткил. 3) Меге үзел-бодал.
- Беш аар үүле — Беш, албан тамы оранынга төрүттүнер үүле: 1) Адазының амы-тынынга четкен үүле. 2) Иезиниң амы-тыныга четкен үүле. 3) Ыдыктыг Архатың амы-тыныга четкен үүле. 4) Сангханың ийи тарай чарлып чоруптарынга чылдагаан тургускан болгаш эп-найыралын үрээн үүле. 5) Будданың мага-бодундан хан төгер-деп күзелден тывылган үүле.
- НАМО ГУРУ-БЕ — Гуру башкымдан авырал камгалалды диледим.
- Өөредилгениң хааны — Будда башкының өөредиин доозазы-биле өөренип, шиңгээткештиң, утказын боттандыргаш өскелерге частырыг чокка өөредип шыдаар кижини ынча дээр.
- Богда Цоңкава, Лопсаң Дагба — Утказы чаңгыс.
- Бадма — Очалаңдан ойталаашкын сеткилди илереткен демдек.
- Кальпа — Үениң эң-не узун хемчээли.
- Эртемнерниң доозазы — (1 дуг. утка) Будда башкының үш сава өөредии Абхидхарма, Виная, Сутра. (2 дуг. утка) Сезен дөрт муң өөредигниң чыындылары.
- Дагылдар — Бурган-сагыызыннарга аъш-чем дээжизин өргүүр сава.
- Чула — Мерген угаан-биле мугулай угааның дүмбей-караңгызын чырыдарын илереткен. Бурган-сагыызын овур хевиринге өргүүр чырык.
- Нүгүл — Хилинчек-човулаңның үнген дөзү дээрге нүгүл. Нагарджуна башкының «Эртине эреге»-деп номунда бижээни ёзугаар кылык-килең, хандыкшыл, мугулай угаан-биле кылдынган кылдыныг бүрүзү нүгүл болур.
- Даңгырак — Чажыт тантра ёзулалында, дамчыдылгалыг айызын четтирериниң бертинде бурганнар баарынга даңгыракты бээри. Даңгыракты согыыр болза илби-шиди боттаныр, сагывас болза боттанмас.
- Сагылдар — Үш ховар дээди эртинелериниң баарынга багай чаңчылдардан ойталап тур мен, эки чаңчылдарны сагыыйн деп даңгыраглаарга «сагыл» дээр. Сагылдың үш хевири бар: 1) Виная сагылы. 2) Бодхиссатваның сагылы. 3) Тантраның сагылы.
- Буураашкын үези — Үениң буураашкыны дээрге «чер былаажып» турар үе. Буураашкын беш хевирге чарлып турар: 1) Назын буураашкыны. 2) Үениң буураашкыны, 3) Сагыш–сеткил буураашкыны. 4) Амылыг-амытанның буураашкыны 5) Көрүштерниң буураашкыны.
- Сес сорулга — Өртемчейниң сес сорулгазы: 1) Бай болуксап турар. 2) Ядыы болуксавайн турар. 3) Чылыг-чымчак сөстер дыңнаксаар. 4) Каржы сөс дыңнаксавайн турар. 5) Мактал күзеп турар. 6) Бактаашкын күзевейн турар. 7) Аас-кежик күзеп турар. 8) Хилинчек-човулаң күзевейн турар.
- Дхармакая — Будданың дөрт мага-бодунуң бирээзи болур… — Будданың сагыш-сеткилинде мугулай угаанның хир-чам чок чоруу. (Нарын, ханы уткалыг сөс).
- Дхарма — Алыс-шынның өөредии. Чүвениң алыс-бойдузун туткан шынарны дхарма дээр.
- Будданың өөредии — Ыдыктыгларның «дөрт алыс-шынының» өөредии дээрге Будданың өөредии дыр.
- Арьябала — Энерел, кээргел сеткилди илереткен бурган — Авалокитешвара (санскрит). Бүгү амылыг-амытаннарже энерел кээргел сеткилдиң караа-биле көрген бурганны Арьябала дээр.
- Чамыяң — Мерген угааны илереткен бурган — Манджушри(санкскрит). Ал-бодунда кадыг аажы-чаңын чымчаткаш, амылыг-амытаннарга алдан янзы аялга-биле өөредилгени өөреткен бурганны Чамыяң дээр.
- Аза-шулбустуң аг-шерии —
- Очурмани — Будда Шакьямуни башкының чажыт тантра өөредииниң тудукчузу — Ваджрапани (санскрит).
- Махаяна — Чырыткы(бурган) деңнелинче орук.